“…ในสมัยก่อนรัชกาลที่ ๖ ขึ้นไปนั้น ในพระบรมมหาราชวัง คือมหาวิทยาลัยของผู้หญิงเรานี่เอง และตามตำหนักพระมเหสี เจ้านายและเจ้าจอมก็คือพวกสำนักเรียนเป็นวิทยา (Colleges) ของผู้หญิง เพราะการเล่าเรียนทุกชนิด ตั้งแต่อ่านเขียน เย็บเสื้อผ้า ปักสดึง ร้อยดอกไม้ ปอกลูกไม้ ทำกับข้าวของกิน ทั้งฝึกหัดกิริยาวาจา จะเรียนได้จากในวังทุกสิ่ง และการออกแบบในเรื่องช่างต่างๆ นี้ แม้จนเครื่องแต่งตัวผู้หญิง fashion สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวก็ทรงออกแบบ ประทานให้เจ้านายผู้หญิงเป็นผู้ตั้งต้นขึ้นก่อน หรือจะเรียกว่าเป็นผู้ทำก็ได้ จนมีคำกล่าวกันในสมัยนั้นว่า “เร่อร่าราวกับชาวนอกวัง” ในเวลาที่เห็นใครทำอะไรผิดๆ แม้แต่งตัวไม่ถูกสีถูกวัน…

…ด้วยเหตุที่กล่าวมาแล้วนี่แหละ ลูกหลานของใครก็ส่งเข้าไปไว้กับเจ้านายหรือญาติพี่น้องที่อยู่ในพระบรมมหาราชวัง โดยมากแต่เล็ก ๆ เหมือนอย่างส่งไปเข้าโรงเรียน ในส่วนเรื่องของพี่น้องและตัวข้าพเจ้า เสด็จพ่อ¹ ไม่ได้ทรงกะเกณฑ์ว่าใครจะต้องไปอยู่กับใคร และไม่เคยได้ยินว่ามีพระประสงค์จะให้ลูกๆ เข้าไปอยู่ในวัง แต่พวกเราเองมีเรื่องกันแปลกๆ ดังนี้

หม่อมเจ้าจงจิตรถนอม พี่สาวใหญ่ของข้าพเจ้าเกิดรักและติดทูลกระหม่อมหญิงสุธาทิพย์² พระธิดาสมเด็จพระนางเจ้าสุขุมาลย์³ แล้วเลยติดตามเข้าไปค้างอยู่ในวังแต่เด็ก ๆ พี่หญิงใหญ่จึงเลยติดอยู่ในวิทยาลัย (College) นั้นและน้องเด็ก ๆ ก็ตามพี่หญิงใหญ่เข้าไปอีก ๒ คน คือพี่หญิงกลาง⁴ และหญิงมารยาตร์⁵

ส่วนหญิงพิลัย⁶ น้องข้าพเจ้านั้น เกิดในปีสมเด็จพระบรมราชินีนาถเสาวภาผ่องศรี⁷ ทรงสำเร็จราชการแผ่นดิน และตามธรรมดาเมื่อลูกเกิด เสด็จพ่อขอพระราชทานชื่อจากพระเจ้าอยู่หัวทุกคน คนนี้เป็นเวลาเสด็จไม่อยู่ สมเด็จฯ จึงประทานแทน แล้วเลยมีพระดำรัสว่าเกิดในเวลาของท่านก็ต้องเป็นของท่าน แล้วทรงรับไปเลี้ยงดูแต่เมื่ออายุได้ ๔ ขวบ หญิงพิลัยจึงไปประจำอยู่ในวิทยาลัย (College) นั้น

ส่วนเรื่องของข้าพเจ้าอยู่ข้างจะยาวสักหน่อย เมื่อสมเด็จพระนางสุนันทา⁸ สิ้นพระชนม์ไปแล้ว พระเจ้าอยู่หัวจึงทรงยกย่องเจ้าสายสวลีภิรมย์⁹ (หลานปู่สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๓) ขึ้นเป็นพระอรรคชายาเธอ ตำแหน่งพระมเหสีองค์ที่ ๔ พระมารดาของพระอรรคชายาเธอนี้ เป็นเพื่อนชอบพอกับคุณย่า¹⁰ ของข้าพเจ้า

เผอิญเวลาที่ข้าพเจ้าเกิด ท่านกำลังมาหาคุณย่าอยู่ และคนในสมัยนั้นเขายังโยนกระด้งเด็กเกิดใหม่ถามว่า “๓ วันลูกผี ๔ วันลูกคน ลูกของใครเอาไปเน้อ” ซึ่งเชื่อกันว่าเป็นการพ้นภัยอันจะได้มีจากผีร้าย ตามธรรมดาคุณย่าท่านเคยรับหลานๆ แต่วันนี้คุณจอมมารดาจีน (มารดาพระอรรคชายาเธอ) ท่านบอกว่า “ฉันจะรับเป็นลูกฉันเอง” แล้วท่านก็เข้าไปรับ ถ้าอย่างฝรั่งก็คือว่าเป็น แม่ทูนหัว God-Mother นั่นเอง แล้วต่อมาท่านก็ให้ข้าพเจ้าเรียกท่านว่า “คุณแม่แก่” มาจนตลอดชีวิตท่าน และยิ่งกว่านั้นของแต่งตัวมีแหวนเพชรทั้งก้อยและนาง และของเล่นต่าง ๆ มีโพงน้ำเงินเป็นต้น ท่านก็เอามาให้ข้าพเจ้าเสมอ ๆ

แต่ข้าพเจ้าเป็นลูกผู้หญิงคนเดียวของแม่¹¹ แม่จึงคิดจะเลี้ยงเองแม้พระอรรคชายาเธอจะทรงชวนเสมอว่า “เป็นลูกแม่ฉันก็เป็นน้องฉันด้วย และเมื่อไรถึงจะมาอยู่ด้วยกันเล่า” แม่จึงทูลแต่ว่า “ให้โตเสียก่อน” ข้าพเจ้าก็อยู่กับแม่มาจนก่อนแม่จะตายได้เดือนหนึ่ง แม่จึงทูลเสด็จพ่อว่าขอให้ส่งข้าพเจ้าไปถวายพระอรรคชายาเสียให้สิ้นห่วง และข้าพเจ้าก็ต้องเข้าไปอยู่ในวังในสำนักพระอรรคชายาเธอมาแต่อายุได้ ๗ ขวบด้วยเหตุดังนี้ และก็ไป ๆ มา ๆ กับที่วังอยู่เสมอ เพราะแม่ตายแล้วก็ติดเสด็จพ่อมากขึ้น แม้ในวังจะสนุก ก็คงร้องไห้คิดถึงอยู่บ่อย ๆ พระอรรคชายาเธอจึงทรงพระกรุณาให้ออกมาเฝ้าเสด็จพ่อได้อย่างน้อย ๒ อาทิตย์ครั้งหนึ่ง

การไป ๆ มา ๆ นี้ ข้าพเจ้าได้แต่งตัวเสียสวยๆ ตามแบบชาววัง ครั้งหนึ่งได้ผูกจี้เพชรเม็ดโตออกมาวัง เป็นเหตุให้หญิงเหลือ¹² (พัฒนายุ) ตามเพชรเม็ดนั้นเข้าไปอยู่ด้วยอีกคนหนึ่งตั้งแต่เธออายุได้ ๖ ขวบ เราจึงอยู่ในสำนักเดียวกันมาจนโต พระอรรคชายาเธอโปรดให้ข้าพเจ้าเรียกพระองค์ท่านว่า “เจ้าพี่องค์เล็ก” และก็เรียกติดปากมาจนบัดนี้

ต่อมาถึงต้นรัชกาลที่ ๖ สมเด็จพระพันปีหลวง (คือ สมเด็จพระบรมราชินีนาถเสาวภาผ่องศรี) ทอดพระเนตรเห็นหญิงแก้ว¹³ (อับภัศราภา) เข้าไปว่ายน้ำเล่นอยู่กับสมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา¹⁴ จึงมีรับสั่งว่าให้เลยอยู่กับสมเด็จฯ พระองค์นั้นเสียเถิด เพราะพระมเหสีพระองค์อื่นก็มีลูกเสด็จพ่อเลี้ยงแล้วทั้งนั้น หญิงแก้วจึงได้อยู่เป็นต้นมา เป็นอันว่าเราพี่น้อง อยู่ต่างสำนักวิทยาลัย (College) กันดังนี้…”